Wat is de meerwaarde van improvisatie?

Een vraag die veel improvisatiegroepen en -spelers zich te weinig stellen is: waarom improviseren we eigenlijk? Waarom studeren we het niet gewoon in? Het antwoord dat ik daar voor mezelf op heb, heeft een aantal gevolgen voor de manier waarop je geïmproviseerde voorstellingen neerzet: je moet het publiek laten voelen dat je improviseert.

Op een dag op een eenakter-festival
Ik speelde een paar jaar geleden met een experimentele groep op een eenakter-festival, waar we als enige deelnemer improviseerden. Achteraf kregen we van een man uit de zaal de tip het de volgende keer in te studeren. Verder vond hij het best leuk, overigens. Natuurlijk hadden we vooraf aan de zaal wel uitgelegd dat we gingen improviseren. Maar de man – en een groot deel van het publiek waarschijnlijk met hem – zat naar ons te kijken zoals hij naar de andere groepen op het festival keek. En constateerde de nodige gebreken.

Ik was half geïrriteerd en half geamuseerd door de reactie van de man. Hij had het niet helemaal begrepen, concludeerde ik. Dat was ook zo, maar ik had zelf ook iets gemist. Namelijk dat improviseren een vrij obscure manier van spelen is. En dat de gemiddelde theaterbezoekers daar totaal niet aan gewend is en er misschien zelfs wel geen boodschap aan heeft. Ik ben daarin niet alleen, veel improvisatiegroepen en zijn zo gewend om improviseren dat ze soms zelfs vergeten dat vooraf adequaat uit te leggen aan het publiek (hoewel dat ook kan komen omdat ze er – al dan niet terecht – van uitgaan dat er toch voornamelijk vaste bezoekers en andere improvisatoren in de zaal zitten, maar dat is een ander verhaal).

Op een dag bij een locatie-voorstelling
Dit jaar bezocht ik een  improvisatie-voorstelling op een bijzondere locatie. Ik had er veel positieve dingen over gehoord en ging er vol goede verwachtingen naartoe. De locatie was inderdaad geweldig, maar de voorstelling zelf? Die viel me tegen. Beetje rommelig en ik kon het af en toe totaal niet volgen. Dat laatste hoorde deels bij het absurdistische format, maar ik had als bezoeker toch af en toe graag een aanknopingspunt gehad om mee te kunnen leven met het verhaal en de personages. Dat dit naar mijn idee niet zo uit de verf kwam, had vooral te maken met het feit dat er werd geïmproviseerd. Dat brengt wisselvalligheid met zich mee, misschien waren de andere voorstellingen in deze reeks wel fantastisch. Dat weet ik niet, want ik was bij die ene voorstelling. En ik was graag bereid alle fouten en rommeligheid te vergeven in naam der impro als ik er ook maar wat voor terug krijg. En dat ontbrak er wat mij betreft aan. Ik ben toch al meer dan tien jaar met improvisatie bezig maar kon na afloop geen antwoord geven op de vraag: waarom zou je dit improviseren? Wat is daarvan de toegevoegde waarde?

Argeloos publiek
Voor veel improspelers is improviseren hun enige manier van theatermaken, ze hebben vaak nooit anders gedaan. Daardoor gaan ze wel eens voorbij aan een vraag die bij het argeloze publiek nogal voor de hand ligt: waarom zou je een voorstelling improviseren als je het ook kunt voorbereiden? Waarom het risico nemen op fouten, rommeligheid en misverstanden als je dat kunt vermijden? Waarom een (groot) deel van je energie besteden aan ter plekke alles verzinnen als je ook alle aandacht in het spel kunt steken? Uitschrijven en instuderen heeft nogal wat voordelen boven improviseren. Je kunt zonder problemen stellen dat improvisatie gaat ten koste van de kwaliteit van de voorstelling.

Waarom doen we het dan toch? Wat is de meerwaarde die de nadelen compenseert? Ik zou zeggen: meerdere factoren. De energie en vrijheid die de spelers hebben kan mooi zijn om te zien, net als hun onderlinge contact en samenwerking. Bovendien is het publiek getuige van iets nieuws en unieks en heeft het vaak zelf invloed op het verloop van de avond. Maar nog veel belangrijker lijkt mij het feit dat je als publiek dubbel meeleeft. Bij regulier theater staat het personage centraal: hoe loopt het met hem of haar af? Bij geïmproviseerd theater leef je ook mee met de speler(s): hoe redt hij zich eruit en hoe brengt de groep het tot een goed einde? Ik heb deze zienswijze niet zelf bedacht, maar ik geloof er wel heilig in. En het verklaart de reactie van de man op het eenakter-festival. Als het publiek niet weet hoe het moet kijken, beoordeelt het de improvisatie met dezelfde maatstaven als een geschreven en gerepeteerd stuk.

Show don’t tell
Het is dus cruciaal dat de mensen in de zaal weten wat ze zien, zodat ze weten hoe te kijken. Maar alleen vooraf één keer benoemen dat ‘ alles ter plekke bedacht’ is en er ‘niets maar dan ook niets’ is voorbereid lijkt meestal niet genoeg. Het publiek om suggesties vragen helpt al een stuk meer om te bewijzen dat het ècht geïmproviseerd is. Niet omdat het publiek het anders niet gelooft, maar vooral omdat je het op die manier invoelbaar maakt. Je herinnert de zaal er op een speelse manier aan. Het is dus een kwestie van show, don’t tell. Bovendien betrek je het publiek op die manier bij het proces. Ze denken mee over de inhoud en leven ook meteen mee met de speler, die het toch maar mooi allemaal ter plekke moet zien te verwerken.

Die betrokkenheid bij het proces miste ik toen ik als publiek bij de locatievoorstelling zat. Ik kende een aantal van de spelers, ik wist wat ze aan het doen waren. Maar ik voelde me er niet bij betrokken. Ik kon geen invloed uitoefenen op de voorstelling en de spelers lieten ook in niets blijken dat ze improviseerden. Dat is misschien wel erg knap gedaan – dat je kunt verbergen dat je ook niet weet waar het naartoe gaat of wat je aan het doen bent – maar eerlijk gezegd kom ik niet voor knap gedaan. Ik kom om mee te leven en geraakt te worden. Door de personages én de spelers. Dat gebeurde niet en dus reed ik met een gevoel van teleurstelling naar huis.

Mijn conclusie? Je kunt er je hele leven naar streven de perfecte impro-voorstelling te spelen, die technisch zo goed is dat niemand door heeft dat er geïmproviseerd wordt. Ik kan alleen niet één goede reden verzinnen waarom je dat zou doen. Improvisatie heeft pas meerwaarde als je het publiek laat zien en voelen dat je improviseert.